Σύνδρομο Susac: Όταν ο Goya φιλοτέχνησε τους Μαύρους Πίνακες

Πριν από λίγο καιρό παρακολουθήσαμε στους τηλεοπτικούς μας δέκτες μία εξαιρετική ελληνική παραγωγή στο Star channel, την αστυνομική σειρά «Μαύροι Πίνακες». Στην υπόθεση της σειράς- που εξελίχθηκε σε 10 επεισόδια- είδαμε τις έρευνες των αστυνομικών γύρω από μία σειρά φόνων, οι οποίοι γίνονταν «εμπνευσμένοι» από κάποια σπουδαία έργα του μεγάλου Ισπανού ζωγράφου Francisco Goya. Όπως θα περίμενε κανείς από το όνομα των έργων αυτών, επρόκειτο για πίνακες με έντονα dark στοιχεία, πολύ διαφορετικά από τα πρώτα έργα του καλλιτέχνη. Οι Μαύροι Πίνακες του Goya φιλοτεχνήθηκαν σε μία περίοδο όπου ο καλλιτέχνης αντιμετώπιζε ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας.

Ο Francisco Goya γεννήθηκε το 1746 και μέχρι σήμερα θεωρείται ένας από τους κορυφαίους Ισπανούς ζωγράφους όλων των εποχών. Σε ηλικία 46 χρονών αρρώστησε βαριά και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δεν μπορούσε να σηκωθεί από το κρεβάτι. Σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής υπέφερε από πονοκεφάλους, κινητικά προβλήματα και σταδιακή απώλεια των δύο βασικών αισθήσεών του: της ακοής και της όρασης. Αυτή η κατάσταση κράτησε για ένα χρονικό διάστημα και όταν τα συμπτώματα υποχώρησαν, ο Goya έκανε μία στροφή στα χρώματα αλλά και στα θέματα, τα οποία μέχρι τότε αποτύπωνε στον καμβά. Αν και δεν υπάρχουν καταγεγραμμένα ακριβή στοιχεία από τι έπασχε ο Goya, οι ενδείξεις και τα συμπτώματα έκαναν τους επιστήμονες να μιλάνε για σύφιλη. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια – συγκεκριμένα το 2017- σε επιστημονικό συνέδριο στις Η.Π.Α., μία καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής του Meryland, εξειδικευμένη σε θέματα κώφωσης, αναφέρθηκε στο ότι ο Goya έπασχε από το Σύνδρομο Susac.

Το Σύνδρομο Susac είναι μία πολύ σπάνια μορφή εγκεφαλικής αγγειοπάθειας, για την οποία όμως μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί η αιτία που το προκαλεί. Ο ασθενής εμφανίζει συνήθως φλεγμονές στον εγκέφαλο, διαταραχές της όρασης και της ακοής και κινητική δυσλειτουργία. Μάλιστα κάποια από αυτά τα συμπτώματα συνήθως μπορεί να κρατήσουν για τρία ως πέντε χρόνια. Το όνομα αυτό του δόθηκε από τον Αμερικανό γιατρό Dr. John Susac, ο οποίος μίλησε σε επιστημονικό περιοδικό για πρώτη φορά για το συγκεκριμένο σύνδρομο το 1979. Από τις λίγες έρευνες που έχουν γίνει -καθώς πρόκειται για μία αρκετά σπάνια ασθένεια- τα πιο συχνά συμπτώματα είναι ημικρανίες, οι διαταραχές της όρασης, καθώς προσβάλλει τον αμφιβληστροειδή χιτώνα, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρείται και απώλεια της ομιλίας. Σε πιο βαριές περιπτώσεις έχουν παρατηρηθεί συμπτώματα όπως επιληπτικές κρίσεις, παράλυση των άνω και κάτω άκρων και παραισθήσεις. Κατά κύριο λόγο, όταν τα συμπτώματα «περάσουν», αυτό που παραμένει είναι στις περισσότερες περιπτώσεις η κώφωση, μερική ή ολική.

Στην περίπτωση του Goya υπάρχουν αναφορές ότι ο Ισπανός καλλιτέχνης παρέμεινε στο κρεβάτι για σχεδόν δύο χρόνια, έχοντας συνέχεια πονοκεφάλους και παραισθήσεις ενώ έμεινε κουφός και από τα δύο αυτιά μέχρι το τέλος της ζωής του. Όταν επανήλθε στην ενεργό δράση, παρατηρούνται μεγάλες αλλαγές στα έργα του ως προς τη θεματολογία, τα χρώματα αλλά και το στυλ που υιοθετεί ο καλλιτέχνης. Τόσο στους Μαύρους Πίνακες, όσο και στα χαρακτικά έργα «Τα Καπρίτσια», ο Goya –καταβεβλημένος από την ασθένεια- άρχισε να δίνει μία δική του σατιρική έκφραση για τα ήθη και τις δεισιδαιμονίες που επικρατούσαν την εποχή εκείνη στην ισπανική κοινωνία. Η πολυχρωμία έχει πλέον «φύγει» και κυρίως στους Μαύρους Πίνακες επικρατεί το μαύρο και το μπλε, ενώ υπάρχει ελάχιστο κίτρινο, λευκό και κόκκινο.

Μέχρι σήμερα οι Μαύροι Πίνακες θεωρούνται μια σκοτεινή περίοδος του καλλιτέχνη. Το χειμώνα του 1819 αγόρασε μία κατοικία έξω από τη Μαδρίτη, την «Quinta del Sordo» – ή αλλιώς «Η Οικία του Κωφού»- η οποία είχε ονομαστεί έτσι από τον προηγούμενο ιδιοκτήτη, λόγω του ότι ήταν και εκείνος κουφός. Πλέον ο Goya είχε χάσει την ακοή του λόγω της ασθένειας του και κάποιοι υποστηρίζουν ότι δεν ήταν μόνο αυτή που τον επηρέασε στο να ζωγραφίζει πλέον τόσο dark. Μία σειρά πολεμικών συρράξεων αλλά και εμφύλιων διαμαχών στη χώρα έκαναν τον Goya να νιώσει την ανάγκη να  αναδείξει μέσα από τα έργα του τη δυσαρέσκειά του για τους συμπατριώτες του και τις παθογένειες της κοινωνίας που ζούσε. Πιθανόν λόγω της ασθένειάς του να είχε δεχτεί απορρίψεις αλλά και άλλου είδους επιθέσεις και κάπως έτσι, κυρίως μέσα από τους Μαύρους Πίνακες, εξωτερίκευσε την πίκρα και την απογοήτευσή του.

Οι Μαύροι Πίνακες φιλοτεχνήθηκαν στην ταπετσαρία του σπιτιού αυτού που έμενε, χρησιμοποιώντας   κυρίως λάδι και μέχρι το τέλος της ζωής του δεν τους είχε δώσει ονόματα. Τα ονόματα τους δόθηκαν πολύ αργότερα από ανθρώπους της τέχνης. Στο σύνολο αυτό των 14 πινάκων ξεχωρίζει το πρώτο, το οποίο ονομάστηκε «Ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιο του», όπου αποτυπώνει με μία τρομερή σκληρότητα την τρέλα και την παράνοια, χρησιμοποιώντας μόλις 4 χρώματα. Σε ένα άλλο πίνακα, ο οποίος ονομάστηκε «Ο Μέγας Τραγόμορφος/Το Σάββατο των Μαγισσών», ο Goya θέλησε να καυτηριάσει κοινωνικά θέματα όπως το κυνήγι των μαγισσών από την Ιερά Εξέταση αλλά και το πόσο ευκολόπιστοι ήταν οι άνθρωποι την εποχή εκείνη, δίνοντας στον Διάβολο τη μορφή ενός τράγου.

Χρησιμοποίησε και ήρωες της Μυθολογίας, όπως στον πίνακα «Η Άτροπος/Οι Μοίρες»,  που συμβολίζουν το θάνατο αλλά και τις μοίρες που «λύνουν» και «δένουν» τις ζωές των ανθρώπων, ενώ στον πίνακα «Ιουδίθ και Ολοφέρνης» βλέπουμε τη γυναικεία φιγούρα να συμβολίζει το καλό και την ανδρική το κακό.  Δε γνωρίζουμε αν ήταν αντίθετος στις αντιλήψεις της εποχής αλλά βλέπουμε την ανάγκη του να εκφραστεί για κάποιες νοσηρές καταστάσεις που διάβρωναν τα θεμέλια της κοινωνίας.

Κάποιοι επιστήμονες έχουν μιλήσει ότι αν υπήρχε τότε θεραπεία, ίσως ο Goya να είχε δώσει κάποια ακόμα πιο ηχηρά μηνύματα μέσα από τα έργα του. Όπως και να χει όμως, ακόμα και σήμερα, μέσα από το μεγάλο έργο που έχει αφήσει στην Τέχνη και στην ανθρωπότητα θεωρείται ένας από τους πρωτεργάτες της μοντέρνας τέχνης. Και αν στα πρώτα του έργα κάποιοι άλλοι διάλεγαν τη θεματολογία, στους Μαύρους Πίνακες πλέον ο ίδιος θέλησε να αφήσει τη δικιά του εικόνα του κόσμου, όπως την έβλεπε μέσα από τον πολύπαθο οργανισμό του.