Μύθοι κι έθιμα που ακολουθούν την πρώτη μέρα του καλοκαιριού

Κατά τη διάρκεια του έτους υπάρχουν κάποιες ημερομηνίες που για κάποιους λαούς αποτελούν ορόσημα. Η 21^η Ιουνίου είναι ίσως η πιο διάσημη ημέρα του χρόνου μετά την Πρωτοχρονιά και τα Χριστούγεννα, αφού είναι η μέρα που αρχίζει ουσιαστικά το καλοκαίρι και όχι μόνο. Σύμφωνα με τις κινήσεις των πλανητών και τη θέση του Ήλιου, στις 21 Ιουνίου κάθε χρόνο γιορτάζεται στο βόρειο ημισφαίριο το θερινό ηλιοστάσιο. Είναι εκείνη η μοναδική μέρα του χρόνου όπου μπορείς να απολαύσεις τον Ήλιο για πάνω από δεκατέσσερις ώρες. Ουσιαστικά συμβαίνει το εξής: εκείνη την ημέρα βρισκόμαστε σχεδόν στα μισά του έτους και ο Βόρειος Πόλος είναι στραμμένος στον Ήλιο, οπότε η μέρα έχει μεγαλύτερη διάρκεια. Για αυτό κι εκείνη η μέρα θεωρείται η πρώτη του καλοκαιριού. Το αντίθετο φυσικά συμβαίνει στο νότιο ημισφαίριο, όπου εκεί η νύχτα διαρκεί περισσότερο και για αυτές τις χώρες θεωρείται η αρχή του χειμώνα.

Το θερινό ηλιοστάσιο ονομάζεται και θερινό ηλιοτρόπιο. Ο λόγος φυσικά έχει να κάνει με τον μύθο γύρω από το συγκεκριμένο λουλούδι, το οποίο ακολουθεί την πορεία του Ήλιου την ημέρα και «σκύβει» τη νύχτα προς την ανατολή, περιμένοντάς τον να βγει ξανά το επόμενο πρωί. Σύμφωνα με το μύθο, η Νύμφη Κλυτία είχε ερωτευτεί τον Ήλιο και τον ακολουθούσε σε κάθε του βήμα και όταν αυτός την απέρριψε, αυτή πέθανε από μαρασμό και στη θέση της φύτρωσε ένα κίτρινο λουλούδι. Το λουλούδι αυτό ονομάστηκε ηλιοτρόπιο και ακολουθεί τον Ήλιο σε κάθε του βήμα.

Ενώ για τους ανθρώπους των θετικών επιστημών το ηλιοστάσιο είναι ένα φυσικό φαινόμενο, για τη Λαογραφία εκείνη η μέρα κρύβει πολλούς συμβολισμούς. Το θερινό ηλιοστάσιο ή «λιοτρόπι», έχει συνδεθεί με μύθους και λατρευτικές εκδηλώσεις. Στην Ελλάδα γιορτάζονται τα προεόρτια των γενεθλίων (24/6) του Άγιου Ιωάννη του Βαπτιστή, γνωστού ως «Άι-Γιάννη Φανιστή». Είναι η περίοδος που γιορτάζεται και ο Κλήδονας, ένα έθιμο που κρατάει από τα αρχαία χρόνια και σύμφωνα με αυτό εκείνη την ημέρα οι ανύπαντρες κοπέλες μεταφέρουν σε πήλινα αγγεία νερό αμίλητες και μέσα από μια ιεροτελεστία θα δουν στο όνειρό τους ποιον θα παντρευτούν. Στο έθιμο συμπεριλαμβάνεται και το πήδημα πάνω από φωτιές στις γειτονιές. Αν και το έθιμο έχει χαρακτηριστεί παγανιστικό και αρχαιολατρικό από εκκλησιαστικούς κύκλους, ο κόσμος το έχει εντάξει στους εορτασμούς της αρχής του καλοκαιριού και της μέρας του Άι-Γιάννη. Το άναμμα των φωτιών την ημέρα του «Ηλιοτρόπιου» ήταν ένα σύμβολο ερωτικής μαγείας, όπου εξαγνιζόταν κάθε κακό.

Σύμφωνα με τη σλαβική παράδοση, στις 21 του μήνα γιορτάζεται «η νύχτα του Ιβάν Κούπαλα», γιατί είναι η μικρότερη σε διάρκεια νύχτα του χρόνου. «Ιβάν» σημαίνει «Ιωάννης» και «Κούπαλα» ήταν μια θεότητα της σλαβικής μυθολογίας. Είναι ουσιαστικά ο εορτασμός του Αγίου Ιωάννη μαζί με αρχαία έθιμα που σχετίζονταν με την 21^η Ιουνίου. Η γιορτή αυτή συνέβαλε να γραφτεί ένα από τα σπουδαιότερα συμφωνικά ποιήματα όλων των εποχών. Συγκεκριμένα, στη Ρωσία, το 1830 δημοσιεύτηκε το διήγημα του Nikolai Gogol «Βράδυ την παραμονή του Ιβάν Κούπαλα», όπου η αναφορά του σε έναν παγανιστικό χορό μαγισσών το βράδυ της 21ης Ιουνίου γύρω από μια φωτιά ενέπνευσε τον μεγάλο μουσικό Modest Mussorgsky να γράψει το συμφωνικό ποίημα «Νύχτα στο Φαλακρό Βουνό». Δυστυχώς ο συνθέτης δεν έζησε να το δει μελοποιημένο, γιατί υπήρχε μία προκατάληψη γύρω από τα αρχαία παγανιστικά έθιμα. Παρόλα αυτά το 1940 ο Βρετανοπολωνός μαέστρος, Leopold Stokowski, θα το ενορχηστρώσει με την Philadelphia Orchestra και ο κόσμος θα το γνωρίσει μέσα από την ταινία κινουμένων σχεδίων του Disney «Fantasia».

Το θερινό ηλιοστάσιο για πολλούς πολιτισμούς είναι η γιορτή του Ήλιου, ο οποίος γιορταζόταν ως Θεός. Υπάρχουν αναφορές τόσο σε αρχαία ελληνικά κείμενα, όσο και σε βιβλία κέλτικης και γερμανικής μυθολογίας. Την ημέρα αυτή στο μεγαλιθικό μνημείο Stonehenge στη νότια Αγγλία συρρέει κόσμος,  για να δει την ανατολή του Ήλιου. Το μνημείο αυτό έχει την τιμητική του αυτήν τη μέρα. Σύμφωνα με τους μελετητές, η κατασκευή του χρονολογείται μεταξύ 2500-2000π.Χ. και αποτελείται από μεγάλους λίθους τοποθετημένους σε κύκλο.

Πολλοί έχουν προσπαθήσει να ερμηνεύσουν το λόγο που χτίστηκε και η επικρατέστερη θεωρία αναφέρει ότι το Stonehenge ήταν ένα μέρος καταγραφής των κινήσεων που έκανε ο Ήλιος στον ουρανό. Για αυτόν το λόγο προφανώς το θερινό ηλιοστάσιο αποτελεί μέρα γιορτής στο μνημείο αυτό και είναι η μοναδική μέρα που επιτρέπεται σε κόσμο να το πλησιάσει. Στις 21 του Ιούνη κάθε χρονιά συρρέουν εκεί φυσιολάτρες, σαμάνοι, παιδιά των λουλουδιών και New Age fans, Δρυίδες με στολές βγαλμένες από την κέλτικη μυθολογία, αλλά και τουρίστες, για να σταθούν στον έκτο λίθο που ονομάζεται «Heel Stone» και να απολαύσουν την ανατολή του Ήλιου. Οι εκδηλώσεις αυτές λατρείας κρατάνε από πολύ παλιά και παραπέμπουν στην παγανιστική ρίζα του πολιτισμού της Γηραιάς Αλβιώνας. Το σύνηθες ήταν την 21^η Ιουνίου να μαζεύονται για τελετές προς τον Ήλιο μέλη του Αρχαίου Δρυιδικού Τάγματος αλλά με τον καιρό πήγαινε και άλλος κόσμος όπως χίπηδες και ρέιβερς. Δεδομένου ότι μια τέτοια προσκόλληση σε παγανιστικές λατρείες, οι οποίες δε σχετίζονταν με την εκκλησιαστική παράδοση «ενοχλούσαν» κάποιους, τη δεκαετία του ογδόντα σημειώθηκαν επεισόδια και με πρόσχημα την προστασία του μνημείου, απαγορεύτηκαν από την κυβέρνηση Θάτσερ οι τελετές. Τη δεκαετία του ενενήντα το μνημείο άνοιξε και πάλι για το κοινό και πλέον κάθε χρόνο οργανώνεται ένα τετραήμερο φεστιβάλ γύρω από την ημέρα του Ήλιου.

Κάθε φυσικό φαινόμενο έχει εμπνεύσει συγγραφείς, μουσικούς, λαογράφους και όχι μόνο. Έτσι και το Ηλιοστάσιο έχει συνδεθεί με τη μαγεία, τον έρωτα, τον εξαγνισμό από οτιδήποτε κακό. Για κάποιους η μέρα αυτή είναι το ίδιο όπως οι υπόλοιπες μέρες της εβδομάδας. Για αρκετούς είναι μια μέρα γιορτής και λατρείας. Για όλους όμως τους κατοίκους του βόρειου ημισφαίριου είναι η μεγαλύτερη μέρα που μπορούν να απολαύσουν τον Ήλιο και να γιορτάσουν την αρχή του καλοκαιριού.