Τι συμβολίζει το «μαρτάκι»

Υπάρχουν ήθη και έθιμα που μετράνε χρόνια, ίσως και αιώνες ολόκληρους. Το μαρτιάτικο βραχιολάκι σε άσπρο και κόκκινο είναι ένα από αυτά, καθώς η ιστορία του πιθανολογείται πως ξεκινάει απ’ την Αρχαία Ελλάδα. Δεν είναι όμως ένα έθιμο που συναντάμε μόνο στη χώρα μας, μιας και αποτελεί βαλκανική παράδοση που συναντάται και σε πολλές γειτονικές και μη χώρες. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.

Ο Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης και η πρώτη μέρα του αντιστοιχεί τυπικά στην πρώτη μέρα της νέας εποχής. Στην Αρχαία Ρώμη, ήταν ουσιαστικά ο πρώτος μήνας του χρόνου, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη –η λέξη «March» προέρχεται από το λατινικό όνομα «Mars». Αν και οι περισσότεροι γνωρίζουν ότι ο Άρης ήταν ο θεός του πολέμου, για τους Ρωμαίους ήταν ο θεός της γονιμότητας και της γης, μαζί με τη θεά Δήμητρα. Γι’ αυτό και η πρώτη μέρα της Άνοιξης θεωρείται η μέρα που η γη κάνει ένα νέο ξεκίνημα μετά τον χειμωνιάτικο λήθαργο.

Τα καιρικά σκαμπανεβάσματα του Μάρτη έδωσαν τροφή σε πολλούς μύθους και δοξασίες, γι’ αυτό και μέχρι σήμερα είναι ο μήνας με τα περισσότερα παρατσούκλια. «Γδάρτης», «Παλουκοκάφτης», «Πεντάγνωμος», «Φυτευτής», «Βαγγελιώτης», «Ανοιξιάτης». Κάπου ανάμεσα στους μύθους και τις δοξασίες, ξεπηδάει και η ιστορία της ερυθρόλευκης κλωστής. Ο «Μάρτης» ή το «μαρτάκι» είναι ένα βραχιολάκι πλεγμένο με λευκή και κόκκινη κλωστή που φοράνε κυρίως τα παιδιά την πρώτη μέρα του μήνα «για να μην τους κάψει ο ήλιος» ή «για να μη μαυρίσουν». Κανείς όμως δεν μπορεί να πει με σιγουριά από πότε χρονολογείται το συγκεκριμένο έθιμο και τι συμβολίζει ο συνδυασμός κόκκινου – λευκού.

Αρκετοί λαογράφοι μιλάνε για «γέννηση» του εθίμου από τα Ελευσίνια Μυστήρια στην Αρχαία Ελλάδα, όπου οι υποψήφιοι μύστες έδεναν μια κόκκινη κλωστή στον δεξί καρπό και στον αριστερό αστράγαλο. Ενώ βρίσκουμε αναφορές για τη χρήση κλωστής σε συγκεκριμένες μυστηριακές εκδηλώσεις και στη μ.Χ. εποχή, αξίζει να αναφερθούμε στη βυζαντινή παράδοση που η κόκκινη κλωστή χρησιμοποιήθηκε κατά της βασκανίας για να διώξει το κακό μάτι, συμβολισμός που υπάρχει και σε χώρες με κύρια θρησκεία το Ισλάμ.

Στα νεότερα χρόνια, στην Ελλάδα, φοράμε «μαρτάκι» μέχρι να δούμε το πρώτο χελιδόνι. Η έλευση των χελιδονιών από την Αφρική -η λεγόμενη εαρινή μετανάστευση- συμβολίζει την αρχή της Άνοιξης. Σύμφωνα με το έθιμο, δένουμε το μαρτάκι σε ένα κλαδί, ώστε να μπορέσει το χελιδόνι να το πάρει για να φτιάξει τη νέα του φωλιά. Η σύνδεση του βραχιολιού με τα χελιδόνια έχει και μια άλλη εκδοχή, λιγότερο εντυπωσιακή. Τα παλιά χρόνια -όταν δεν υπήρχαν εντομοκτονίες και σχετικά προϊόντα- κάθε σπίτι επιδίωκε να έχει χελιδονοφωλιές, γιατί τα χελιδόνια έτρωγαν τα έντομα και ειδικά τα κουνούπια που δυνητικά μπορούσαν να προκαλέσουν νοσήματα. Έτσι, οι μεγαλύτεροι συνιστούσαν στα παιδιά να μην πειράζουν τις χελιδονοφωλιές και να βγάλουν το μαρτάκι μόλις δουν τα χελιδόνια να έρχονται για να φτιάξουν τις φωλιές στο σπίτι τους.

Στη Βουλγαρία το έθιμο του «Μάρτη» ονομάζεται «Martenitsa» και έχει τη δική του όμορφη ιστορία με πρωταγωνίστρια τη «Baba Marta». Η Baba Marta -ή «Γιαγιά Μάρτα»- είναι η προσωποποίηση του μήνα Μάρτη και σύμφωνα με τη βουλγαρική παράδοση σε κάποιες περιοχές κρεμάνε στην πόρτα του σπιτιού ένα κόκκινο πανάκι για να μη θυμώσει αυτή και φέρει κακοκαιρία. Μαζί με τη Baba Marta, στο έθιμο της Martenitsa συναντούμε και δύο πλεκτά κουκλάκια: τον Pizho και την Penda. Ο Pizho είναι αρσενική φιγούρα, πλεγμένη με λευκή κλωστή, που συμβολίζει την αγνότητα και τη δύναμη του ήλιου. Η Penda είναι θηλυκή φιγούρα, πλεγμένη με κόκκινη κλωστή, που συμβολίζει το αίμα, την υγεία και τη γονιμότητα. Μαζί στερεώνονται στο πέτο για να υποδεχθούν την Άνοιξη.

Στη Ρουμανία υπάρχει η αντίστοιχη «Baba Dochia», η οποία σχετίζεται με την Αγία Ευδοκία που με το βυζαντινό ημερολόγιο γιόρταζε την 1η Μαρτίου. Η ιστορία της συνδέεται με τον μύθο της «πέτρινης γριάς», σύμφωνα με τον οποίο η Baba Dochia, βλέποντας ένα κόκκινο λουλούδι να φυτρώνει στο χιόνι, πίστεψε ότι ήρθε η Άνοιξη, πήρε τα πρόβατά της και πήγε στο βουνό να τα βοσκήσει, φορώντας 9 παλτά. Όσο ανέβαινε στο βουνό, τόσο πιο ζεστός γινόταν ο καιρός και πετούσε τα παλτά ένα ένα. Όταν έφτασε όμως ψηλά, ο καιρός άλλαξε ξαφνικά και η ίδια και τα ζώα της πέτρωσαν από το κρύο. Ζωντανή απόδειξη αυτής της ιστορίας λέγεται ότι είναι οι ορατοί βράχοι στο βουνό Ceahlaul Massif στην ανατολική πλευρά των Καρπαθίων, κοντά στα σύνορα με τη Μολδαβία.

Το μαρτάκι στη Ρουμανία ονομάζεται «Martisor» και είναι βασισμένο σε έναν ακόμη πιο εντυπωσιακό μύθο. Σύμφωνα με αυτόν, ο θεός Ήλιος θέλησε να κατέβει στη γη για να γιορτάσει με τους ανθρώπους, αλλά ένας τρομερός και φοβερός δράκος τον αναγνώρισε και τον φυλάκισε σε μια σπηλιά, βυθίζοντας όλη τη γη στο σκοτάδι. Ένας γενναίος νεαρός θέλησε να τον απελευθερώσει, σκοτώνοντας τον δράκο, αλλά πάνω στη μάχη πληγώθηκε και αυτός βαριά. Όταν έπεσε λαβωμένος στο έδαφος, το αίμα του χύθηκε στο χιόνι και ο Ήλιος έλαμψε ξανά. Έτσι για να τιμηθεί ο νεαρός κάθε χρόνο οι νέοι φοράνε martisor, όπου το κόκκινο συμβολίζει τη θυσία του και το λευκό την αγνότητά και την ανιδιοτέλειά του.

Φυσικά το μαρτάκι δεν υφίσταται ως παράδοση μόνο σε αυτές τις χώρες. Στην Αλβανία ονομάζεται «Verore» και στα Σκόπια «Martinka». Το 2017 όλα τα έθιμα που σχετίζονται με τους εορτασμούς της έλευσης της Άνοιξης εντάχθηκαν στη λίστα της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της Unesco. Σήμερα το μαρτιάτικο βραχιόλι έχει εξελιχθεί και έχει εμπλουτιστεί με διάφορα στοιχεία, ανάλογα με τις τάσεις της μόδας και πολλές φορές φοριέται μέχρι το καλοκαίρι. Κι αν κάποιος δε θέλει να το φορέσει ή δεν πιστεύει στους συμβολισμούς του, μπορεί απλώς να ακολουθήσει μια συνήθεια που απορρέει από το έθιμο, που είναι το δέσιμο κόκκινης κλωστής στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού για να μην σκοντάφτει. Συνιστάται στους σκουντούφληδες και στους ατσούμπαλους ως υπενθύμιση να είναι πιο προσεκτικοί.

Θέλουμε και τη δική σου άποψη!

Στείλε το άρθρο σου στο info@pillowfights.gr και μπες στη μεγαλύτερη αρθρογραφική ομάδα!

Μάθε περισσότερα ΕΔΩ!